Stanowisko Grupy EPL w sprawie unijnego procesu integracji Romów

Wprowadzenie

Romowie żyją w Europie od prawie tysiąclecia. Społeczności te przyczyniły się do bogatej tkanki naszego życia i wpłynęły na europejską tożsamość i kulturę. Stanowią oni największą mniejszość w Europie. Z szacowanych 10-12 milionów Romów i Sinti żyjących w całej Europie, około 6 milionów mieszka w UE i posiada obywatelstwo UE.

Znaczna liczba Romów jest dobrze zintegrowana z naszymi społeczeństwami. Pracują, wychowują dzieci, płacą rachunki i podatki oraz przyczyniają się do dobrobytu społeczeństw, których są częścią. Są jednak i tacy, którzy urodzili się w skrajnym ubóstwie pokoleniowym. Żyją w niepewnych warunkach, bez dostępu do wody pitnej i podstawowej infrastruktury. Wielu z nich nie posiada odpowiednich dokumentów tożsamości. Mają trudności ze znalezieniem stabilnego zatrudnienia, ponieważ nie spełniają wielu wymagań zawodowych i mają ograniczone szanse na rozwój swoich umiejętności i kompetencji. Nadal borykają się z nierównościami, powszechną dyskryminacją i rosnącym wykluczeniem w stosunku do swoich nieromskich kolegów w kluczowych obszarach życia codziennego, takich jak dostęp do wysokiej jakości edukacji, zatrudnienia, opieki zdrowotnej i mieszkań. Sytuacja ta nie tylko utrudnia ich upodmiotowienie, ale także negatywnie wpływa na spójność Unii Europejskiej.

W poprzednich latach takie wnioski były wielokrotnie wyrażane w wielu sprawozdaniach różnych zainteresowanych stron, w tym między innymi w rezolucjach Parlamentu Europejskiego, a także w corocznych komunikatach Komisji Europejskiej w sprawie postępów poczynionych przez państwa członkowskie w zakresie postępów w integracji Romów w oparciu o dowody Agencji Praw Podstawowych UE (FRA).

Pomimo wysiłków podejmowanych w poprzednich latach w całej UE w celu poprawy sytuacji milionów Romów, zgodnie z wybranymi wynikami badania EU-MIDIS II przeprowadzonego przez FRA, około 80% badanych Romów żyje poniżej progu zagrożenia ubóstwem w swoim kraju; co trzeci Rom mieszka w mieszkaniu bez wody z kranu; co trzecie romskie dziecko żyje w gospodarstwie domowym, w którym ktoś poszedł spać głodny przynajmniej raz w poprzednim miesiącu; a 50% Romów w wieku od sześciu do dwudziestu czterech lat nie uczęszcza do szkoły. W czasach, gdy UE stworzyła bezprecedensowe bogactwo, wysokie standardy społeczne i ogromne możliwości dla swoich obywateli, fakty te są szokujące i nie do przyjęcia.

Podczas gdy UE przejmuje globalną inicjatywę w zakresie głównych wyzwań naszych czasów, takich jak zmiany klimatu i agenda cyfrowa, nie powinna zapominać o utrzymującej się niepewnej sytuacji Romów. Stoi za tym nie tylko moralny i polityczny, ale także ekonomiczny imperatyw. UE musi zapewnić wszystkim obywatelom UE równe szanse.

UE i państwa członkowskie, każde w ramach swoich kompetencji, ponoszą wspólną odpowiedzialność za integrację Romów. Jednak działania na rzecz rzeczywistej zmiany sytuacji Romów pozostają w rękach państw członkowskich. Od 2011 r. wysiłki państw członkowskich są kierowane i monitorowane w ramach "Unijnych ram dotyczących krajowych strategii integracji Romów do 2020 r.", między innymi w ramach szerszej agendy UE i europejskiego semestru. Chociaż wprowadzono szeroki zakres instrumentów politycznych, prawnych i finansowych zarówno na szczeblu unijnym, jak i krajowym, osiągnięto jedynie ograniczony postęp.

Należy docenić zmiany instytucjonalne i środki poświęcone Romom zarówno na szczeblu UE, jak i państw członkowskich, które okazały się przydatne. Jednakże, niestety, po prawie dekadzie fazy wdrażania wyżej wymienionych ram UE, niewiele zmieniło się w codziennej rzeczywistości Romów znajdujących się w trudnej sytuacji.

Oczywiste jest, że bez zwiększonego zaangażowania UE i państw członkowskich podział społeczny w naszych społeczeństwach będzie się dalej pogłębiał, różnice regionalne będą się pogłębiać, a przepaść między Romami i nie-Romami będzie się nadal powiększać.

UE potrzebuje nowego startu i musi położyć większy nacisk na realizację działań

Przyjęcie przez Komisję Europejską "Inicjatywy UE na rzecz równości i integracji Romów do 2030 r.", przewidziane na koniec tego roku, stwarza wyjątkową okazję do nadania nowego impulsu trwającemu procesowi integracji Romów w UE, który odbywa się w ramach "Unijnych ram dotyczących krajowych strategii integracji Romów do 2020 r.".

W ciągu ostatnich kilku lat zidentyfikowano wiele problemów. W rezultacie opracowano strategie polityczne i wprowadzono instrumenty polityczne, finansowe i prawne. Jednak ich skuteczne, zorientowane na wyniki wdrażanie, poparte silnym przywództwem politycznym i stałym zaangażowaniem na wszystkich szczeblach (unijnym, krajowym, regionalnym i lokalnym), było powolne. W rzeczywistości brak tych kluczowych elementów doprowadził do niepowodzenia podjętego do tej pory procesu.

Aby proces integracji Romów do 2030 r. był wiarygodny i skuteczny, potrzebna jest fundamentalna zmiana podejścia

Oczywiste jest, że sytuacja w wielu państwach członkowskich UE jest powodem do niepokoju. Krajowe wysiłki na rzecz integracji Romów powinny zostać przyspieszone we wszystkich państwach członkowskich UE. Jeszcze większy nacisk należy położyć na te państwa członkowskie, w których nieskuteczny proces integracji Romów stwarza wyzwania makroekonomiczne, pogłębia dysproporcje regionalne, a tym samym utrudnia spójność społeczną UE. Dotyczy to w szczególności państw członkowskich UE ze znaczną populacją Romów. Wsparcie UE dla tych krajów powinno być dostosowane do wyzwań. W krajach tych należy zwrócić większą uwagę na skuteczność polityk i środków.

W związku z tym wdrożenie solidnych i dokładnych systemów monitorowania i oceny powinno odgrywać kluczową rolę.

Pozytywne, zrównoważone i trwałe zmiany powinny być możliwe do osiągnięcia poprzez reformy głównego nurtu, podczas gdy ukierunkowane środki powinny je uzupełniać. Jak wynika z dotychczasowych doświadczeń, ograniczanie procesu integracji Romów do projektów ukierunkowanych/dedykowanych integracji Romów przynosi ograniczone rezultaty, zwłaszcza w przypadku braku ciągłości takich projektów. Często są one kosztowne, nieskuteczne, budzą wiele oczekiwań, a po zakończeniu przynoszą wiele frustracji, ponieważ nie ma ciągłości.

Większe inwestycje w podstawową infrastrukturę w celu poprawy dostępu Romów znajdujących się w trudnej sytuacji do wody pitnej i usług sanitarnych powinny być traktowane priorytetowo w trybie pilnym. Wybuch pandemii COVID-19 ujawnił niepowodzenie niektórych państw członkowskich UE w rozwiązaniu tej sytuacji, mimo że na ten cel udostępniono znaczną kwotę funduszy UE.

Pandemia COVID-19 powinna być sygnałem alarmowym dla wielu państw europejskich, zwłaszcza tych, w których znaczna populacja Romów nie ma dostępu do podstawowych usług. Oczywiste jest, że dla społeczności romskich żyjących w przeludnionych dzielnicach mieszkaniowych lub schroniskach bez dostępu do wody z kranu i podstawowych usług sanitarnych, przestrzeganie zasad dystansu społecznego lub ścisłych środków higieny jest prawie niemożliwe, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się koronawirusa lub innych wirusów. Z wyżej wymienionych powodów Romowie są narażeni na większe ryzyko zdrowotne niż reszta populacji. Jednocześnie nie należy tolerować obwiniania Romów za zagrażanie zdrowiu publicznemu poprzez rozprzestrzenianie się koronawirusa, co widzieliśmy w niektórych krajach. Wirusy nie rozróżniają rasy ani pochodzenia etnicznego.

W tych krajach UE musi pilnie dążyć do osiągnięcia lepszych wyników w przyszłych wysiłkach na rzecz integracji Romów. W okresie programowania 2014-2020 UE przeznaczyła 1,5 mld euro na wsparcie integracji Romów. W ramach funduszy ESI wprowadzono warunkowość ex ante, polegającą na obowiązku wprowadzenia krajowych strategicznych ram polityki integracji Romów, określenia odpowiednich mikroregionów znajdujących się w niekorzystnej sytuacji lub segregowanych dzielnic oraz wdrożenia środków mających na celu zniwelowanie luki integracyjnej. Jednak w wielu sytuacjach brak woli politycznej i determinacji, problemy ze zdolnością absorpcyjną, brak zainteresowania ze strony władz lokalnych, rozdrobnienie projektów/programów dedykowanych Romom, brak kompleksowego i całościowego podejścia, brak skutecznej koordynacji zarządzania i ciągła dyskryminacja to tylko niektóre z przyczyn ich nieskutecznego wykorzystania i niepełnego wydatkowania w kilku państwach członkowskich. Kwestie te należy odpowiednio uwzględnić w kolejnym okresie programowania. Brak nadzoru i rozliczalności otwiera również drzwi do niewłaściwego wykorzystania funduszy i korupcji. Pominięcie tych wyzwań przyczyni się do wzrostu postaw antyromskich, populizmu i ekstremizmu w naszych społeczeństwach.

Integracja Romów jest procesem dwukierunkowym

Jak zauważyła Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej (FRA), utrzymujące się zjawiska, takie jak powszechna dyskryminacja i antycyganizm, okazały się przeszkodą w wysiłkach na rzecz poprawy szans życiowych i poziomu życia Romów. Skuteczne środki zwalczania antyromskiej retoryki i mowy nienawiści, odnoszące się do rasistowskiego, stereotypowego lub w inny sposób stygmatyzującego języka lub zachowań, które mogą stanowić podżeganie do dyskryminacji Romów, powinny być dokładnie karane. W tym celu niezbędne jest egzekwowanie przez państwa członkowskie istniejących przepisów antydyskryminacyjnych.

Egzekwowanie przepisów antydyskryminacyjnych nie jest jednak wystarczające. Powinny mu towarzyszyć dobre działania komunikacyjne i uświadamiające, środki uwrażliwiające skierowane do głównego nurtu społeczeństwa, aby lepiej zrozumieć korzyści płynące z integracji Romów dla całego społeczeństwa, a także złożoność tego procesu. Kluczową rolę w tym zakresie odgrywają media, w tym media społecznościowe.

Integracja Romów jest procesem dwukierunkowym, który wymaga zmiany sposobu myślenia zarówno Romów, jak i nie-Romów. Integracja powinna być również realizowana poprzez promowanie wzorców do naśladowania, a także poprzez programy edukacyjne i materiały dydaktyczne, które pogłębią wiedzę o Romach oraz ich historii i kulturze. Jest to szczególnie ważne dla wzajemnego pokojowego współistnienia w etnicznie mieszanych społecznościach i regionach.

Wykluczenie społeczne i głębokie ubóstwo, z którymi borykają się narażone społeczności romskie, są często przyczyną nielegalnych zachowań. W niektórych państwach członkowskich Romowie padają ofiarą zorganizowanego przymusowego żebractwa. W wielu przypadkach w proceder ten zamieszane są dzieci, co w konsekwencji szkodzi ich dobrostanowi i przyszłości. Tym negatywnym zjawiskiem należy zająć się w sposób systematyczny i skoordynowany. W przeciwnym razie może ono wywołać frustrację i niepokój wśród obywateli państw członkowskich. Ponadto istnieje ryzyko dalszego podsycania postaw antyromskich. Dlatego też potrzebne jest systematyczne podejście w celu zapewnienia trwałych, długoterminowych rozwiązań tego zjawiska społecznego.

Na większą uwagę zasługuje również dyskryminacja, z jaką spotykają się romskie kobiety i dziewczęta nie tylko poza społecznościami romskimi, ale także w ich obrębie, w tym przemoc domowa, wczesne ciąże itp. Są to złożone kwestie, którymi należy się zająć w ramach głównych polityk, a także ukierunkowanych interwencji, w których kluczem jest budowanie zaufania. W tym celu funkcjonariusze policji, pracownicy socjalni i pracownicy służby zdrowia powinni zostać przeszkoleni w zakresie wrażliwego podejścia do romskich kobiet i dziewcząt oraz budowania zaufania w społeczności. Państwa członkowskie powinny zapewnić, by ofiary były traktowane w sposób niedyskryminujący.

Edukacja jest najlepszą inwestycją dla Romów, a także dla przyszłego wzrostu i dobrobytu Europy

Błędne koło marginalizacji i ubóstwa Romów można przerwać jedynie poprzez kompleksowe, zaangażowane i dobrze finansowane długoterminowe strategie edukacyjne głównego nurtu, które w pełni uwzględniają wszystkie główne czynniki i warunki określające niepewną sytuację Romów. Obejmują one aspekty edukacyjne, ekonomiczne, społeczne i kulturowe, w tym rasizm i dyskryminację. Te strategie edukacyjne powinny opierać się na szerokim zaangażowaniu specjalistów w dziedzinie edukacji, władz centralnych i lokalnych, społeczeństwa obywatelskiego, społeczności romskich i wszystkich zainteresowanych obywateli.

Celem działań integracyjnych w edukacji powinna być jak największa integracja dzieci romskich i wszystkich innych grup znajdujących się w niekorzystnej sytuacji z systemem edukacji od wczesnego dzieciństwa do szkoły średniej II stopnia, co jest warunkiem rozwoju osobistego i kariery.

W tym celu konieczna jest znaczna poprawa i innowacja systemów kształcenia i szkolenia w kilku państwach członkowskich UE. Systemy te powinny zostać zreformowane w taki sposób, aby dzieci romskie korzystały z takich samych możliwości edukacyjnych jak ich nieromscy rówieśnicy.

Musi się to wiązać z pełnym uznaniem faktu, że dzieci romskie nie mają takich samych możliwości uczenia się w domu jak ich rówieśnicy. W związku z tym dzieci romskie powinny mieć dostęp do dodatkowych aktywnych środków i korepetycji wspierających, aby wyrwać się z samonapędzającego się cyklu niskiego poziomu wykształcenia i związanego z nim wczesnego porzucania nauki. Rządy powinny przeznaczyć wystarczające fundusze i specjalistyczne zasoby ludzkie, aby zapewnić wdrożenie wszystkich wyżej wymienionych czynników. Należy zwrócić większą uwagę na zaangażowanie rodziców we wspieranie edukacji ich dzieci i zapewnienie im wsparcia, którego potrzebują.

Niezbędne jest ułatwienie wymiany najlepszych praktyk między państwami członkowskimi i monitorowanie sytuacji w celu regularnej oceny Komisji Europejskiej. Unia Europejska powinna zapewnić platformę wymiany dobrych praktyk, podczas gdy zalecenia Rady Europy mogłyby również stanowić narzędzia odniesienia. Żadne romskie dziecko nie powinno być karane tylko dlatego, że urodziło się w ubóstwie. Niektóre państwa członkowskie UE umieszczają te dzieci w specjalnych szkołach dla niepełnosprawnych umysłowo, nawet jeśli nie są niepełnosprawne, lub oddzielają je od nieromskich rówieśników w szkołach lub klasach ogólnodostępnych. Ich edukacja powinna rozpocząć się jak najwcześniej w placówkach wczesnej edukacji i opieki, aby poprawić ich uczestnictwo i gotowość do przyszłej nauki. Powinna być kontynuowana do szkoły średniej II stopnia. Żadne romskie dziecko nie powinno kończyć szkoły bez kwalifikacji potrzebnych do odniesienia sukcesu na rynku pracy i powodzenia w życiu. Priorytetem powinna być również polityka kształcenia zawodowego, a także aktywna edukacja dorosłych skierowana do osób dorosłych o niskich umiejętnościach. W tym celu należy położyć większy nacisk na przejście między różnymi ścieżkami edukacyjnymi poprzez zapewnienie odpowiedniego doradztwa edukacyjnego i zawodowego.

Kluczowe znaczenie ma również wyposażenie uczniów romskich w umiejętności i kompetencje cyfrowe, które pozwolą im wykorzystać możliwości i stać się wartościowymi obywatelami kształtującymi przyszłość Europy. Obejmuje to zapewnienie im dostępu do edukacji cyfrowej. Obecna pandemia COVID-19 jeszcze bardziej uwypukliła nierówności w Europie; marginalizowane dzieci romskie nie miały dostępu do zdalnej lub internetowej edukacji, jaką mieli ich nieromscy rówieśnicy. Aby to osiągnąć, dzieci romskie powinny znaleźć się w centrum programów funkcjonowania szkół, w których należy zwrócić większą uwagę na ich dobre samopoczucie fizyczne i emocjonalne.

Zmiana paradygmatu dotyczącego Romów poprzez odblokowanie potencjału Romów

Romowie nie powinni być postrzegani jako obciążenie, ale jako szansa, zwłaszcza w czasach wyzwań demograficznych. Starzejąca się Europa boryka się z niedoborem wykwalifikowanej siły roboczej i dlatego importuje część swojej siły roboczej z krajów trzecich. Populacja Romów stanowi znaczną i rosnącą część populacji i przyszłej siły roboczej. Istnieje ogromny potencjał, który wciąż nie został wykorzystany. Dla krajów, w których populacja Romów jest znaczna, integracja gospodarcza może przynieść korzyści szacowane na około 500 milionów euro rocznie. Poprawiłaby się produktywność gospodarcza, a w konsekwencji zmniejszyłyby się koszty rządowe związane z pomocą społeczną, podczas gdy dochody z podatków dochodowych wzrosłyby. Romowie mogą być postrzegani na różne sposoby jako przyszli pracownicy, przedsiębiorcy, podatnicy, konsumenci, inwestorzy itp.

Aby osiągnąć pełną integrację Romów, również na rynku pracy, należy odpowiednio zająć się dyskryminacją strukturalną, segregacją przestrzenną i nieodpowiednimi działaniami politycznymi, jako kluczowymi czynnikami uniemożliwiającymi postęp w integracji społecznej i integracji Romów na rynku pracy. Szczególnie w obecnych czasach, gdy Europa zmierza w kierunku ery cyfrowej, Romowie powinni być w stanie wykorzystać nowe możliwości związane z tą transformacją. Zatrudnienie Romów nie powinno ograniczać się do udziału Romów w programach robót publicznych, czego byliśmy świadkami w niektórych państwach członkowskich. Programy te nie poprawiają odpowiednich umiejętności uczestników. W związku z tym Romowie nie są w stanie wydostać się z pułapki bezrobocia ani znaleźć pracy na otwartym rynku pracy. Duża liczba Romów staje się w ten sposób częścią szarej strefy, co jest szkodliwe zarówno dla nich samych, jak i dla całej gospodarki. Władze państw członkowskich powinny aktywnie zwalczać takie praktyki i przekształcać taką pracę w legalne umowy o pracę, z jednej strony chroniąc pracowników romskich, a z drugiej zapewniając państwu wpływy z podatków.

Państwa członkowskie powinny wzmocnić pozycję ekonomiczną Romów. Można tego dokonać poprzez większe zaangażowanie przedsiębiorstw, zwłaszcza na szczeblu lokalnym, w tym poprzez zachęcanie do zatrudniania osób długotrwale bezrobotnych, ale także poprzez wspieranie przedsiębiorczości Romów, przedsiębiorstw społecznych i zwiększanie możliwości zatrudnienia, ze szczególnym uwzględnieniem romskiej młodzieży i kobiet.

Romowie kształtujący swoją przyszłość i przyszłość Europy

Bycie Europejczykiem oznacza dziś możliwość odniesienia sukcesu i prawo do godnego życia, najlepiej w miejscu lub regionie, z którego się pochodzi. Większa integracja ekonomiczna Romów poprawiłaby spójność społeczną i zmniejszyła dysproporcje regionalne, nie tylko w UE, ale także w krajach objętych procesem rozszerzenia, ponieważ najsłabiej rozwinięte regiony Europy charakteryzują się wysoką koncentracją zmarginalizowanych społeczności romskich. Inteligentne wykorzystanie nowej generacji funduszy w ramach wieloletniego okresu programowania 2021-2027 (fundusze InvestEU i ESI) odegrałoby kluczową rolę w eliminowaniu ubóstwa, wykluczenia mieszkaniowego i deprywacji, których doświadczają Romowie. Krajowa strategia integracji Romów jest ponownie warunkiem wstępnym do przekazania funduszy, mających na celu przyspieszenie integracji Romów oraz zapobieganie i/lub eliminację ich segregacji.

Kiedy UE i państwa członkowskie dążą do stworzenia sprawiedliwych społecznie, uczciwych i równych społeczeństw, nie powinny zapominać o aspiracjach Romów. Ważną rolę odegrałoby ciągłe wspieranie i zwiększanie ich reprezentacji politycznej oraz uczestnictwa obywatelskiego i kulturalnego na szczeblu unijnym i krajowym.

Romowie powinni być zachęcani do aktywnego udziału w podejmowaniu decyzji na szczeblu lokalnym, krajowym i europejskim, aby móc odgrywać większą rolę w kształtowaniu głównych polityk, które ich dotyczą. Szczególnie młodzież romska powinna stać się siłą napędową integracji Romów w UE. To oni powinni być twórcami zmian, a nie ich odbiorcami. O romskich wyborcach należy pamiętać nie tylko w czasie wyborów. W związku z tym należy zwrócić większą uwagę na zarzuty oszustw wyborczych wykorzystujących słabsze społeczności romskie. Wzywa się organy wyborcze państw członkowskich do odegrania aktywnej roli w odpowiedzi na te zarzuty. Ważną rolę w tym względzie odgrywa edukacja romskich wyborców.

Ponieważ dezinformacja rozpowszechniana za pośrednictwem mediów cyfrowych podważa zaufanie wszystkich obywateli do instytucji demokratycznych, pogłębia polaryzację społeczną i ogranicza zdolność obywateli do podejmowania świadomych decyzji, należy zachęcać do podejmowania większej liczby działań wspierających umiejętność korzystania z wiadomości przez ludność romską. Umiejętność korzystania z wiadomości, odróżnianie fałszywych wiadomości od prawdziwych i uczenie się, jak oceniać źródła wiadomości, ma kluczowe znaczenie w miarę postępującej cyfryzacji, zwłaszcza w społecznościach znajdujących się w trudnej sytuacji.

Na szczeblu UE należy wzmocnić istniejące platformy wsparcia Romów, które angażują Romów w kwestie społeczne, gospodarcze i polityczne, które ich dotyczą. Jeden szczególny obszar, w którym zaangażowanie Romów byłoby ważne, dotyczy procesu partycypacyjnego w sprawie przyszłości Europy, w którym Europejczycy mogą wypowiedzieć się na temat tego, co robi UE i jak działa dla nich. Większe zaangażowanie Romów w kształtowanie własnej i europejskiej przyszłości mogłoby przyczynić się do zmiany sposobu myślenia i zwalczania głęboko zakorzenionych uprzedzeń i stereotypów, powszechnej dyskryminacji i antycyganizmu w całej Europie.

W tych trudnych czasach i w nadchodzących dziesięcioleciach UE nie może sobie pozwolić na kontynuowanie procesu integracji Romów bez osiągnięcia żadnych znaczących zmian i ignorowania niepokojącej rzeczywistości zbyt wielu swoich obywateli. Ma to wpływ na atmosferę społeczną i dobrobyt nas wszystkich. Bez prawdziwej integracji Romów UE ryzykuje utratę wiarygodności.