Έγγραφο θέσης για την ελευθερία και την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης στην ψηφιακή εποχή

Η συμμετοχή στα κοινά, η ενημέρωση του πολίτη και το θεμελιώδες δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης και της πληροφόρησης μπορεί, σε οποιαδήποτε δημοκρατία, να εξασφαλιστεί μόνο μέσω της ελευθερίας και της πολυφωνίας των μέσων ενημέρωσης. Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ υπενθυμίζει τη δέσμευσή της στις διατάξεις του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ και τις διατάξεις της Συνθήκης για την ΕΕ, που εξασφαλίζουν την τήρηση των εν λόγω αρχών. Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ θεωρεί ότι τα μέσα ενημέρωσης –διαδικτυακά και μη– αποτελούν τη σημαντικότερη πηγή πληροφόρησης καθώς και σημαντικό παράγοντα για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής δημοκρατίας μέσω της ενθάρρυνσης της κοινής γνώμης. Η ελευθερία της έκφρασης έχει επίσης μεγάλη σημασία για την πολιτιστική πολυμορφία, κατά την έννοια της σύμβασης της UNESCO.

Ο τομέας των μέσων ενημέρωσης διαδραματίζει καθοριστικό οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό ρόλο στην ΕΕ. Η Ευρώπη διαθέτει ισχυρό κλάδο ΜΜΕ, που δημιουργεί ανάπτυξη και θέσεις εργασίας και συμβάλλει σημαντικά στη μεταλαμπάδευση του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής, της ιστορίας, του πολιτισμού και των αξιών σε όλον τον κόσμο. Ο τομέας των μέσων ενημέρωσης αντιμετωπίζει διαφορετικές απειλές, προκλήσεις και ευκαιρίες σε κάθε κράτος μέλος. Ωστόσο, οι πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις φέρνουν την ΕΕ στην πρώτη γραμμή της συζήτησης σχετικά με τον σεβασμό, την προστασία, τη στήριξη και την προώθηση της πολυφωνίας και της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης στην Ευρώπη.

Προκλήσεις για τον τομέα των μέσων ενημέρωσης στην ψηφιακή εποχή

Αντίκτυπος της νέας τεχνολογίας και του διαδικτύου στην πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης

• Οι νέες τεχνολογίες προωθούν τη δημιουργία νέων μορφών μέσων ενημέρωσης (μηχανισμοί διάδοσης και φιλτραρίσματος όπως οι διαδικτυακές μηχανές αναζήτησης), αλλάζοντας τα πρότυπα κατανάλωσης (από τη μετάβαση στο διαδίκτυο έως τη λήψη προσαρμοσμένων πληροφοριών απευθείας στους λογαριασμούς κοινωνικής δικτύωσης του πολίτη), τον τρόπο με τον οποίον οι άνθρωποι σχετίζονται με τα μέσα (άμεση πρόσβαση από το κινητό) και τον τρόπο με τον οποίον συνδυάζουν τους διάφορους διαύλους επικοινωνίας (τηλεόραση, ραδιόφωνο, διαδίκτυο, Τύπος, ιστολόγια, μέσα κοινωνικής δικτύωσης).
• Τα οφέλη που έχουν προσφέρει οι νέες τεχνολογίες στην πολυφωνία και στην ελευθερία των μέσων ενημέρωσης δεν πρέπει να υπονομευθούν: το διαδίκτυο έχει μειώσει δραστικά τις δαπάνες παραγωγής και διανομής ενώ έχουν δημιουργηθεί πολλές νέες μορφές δημοσιογραφίας και υπηρεσιών στον τομέα των ΜΜΕ. Νέοι παράγοντες πρωτοστατούν στη διαμόρφωση νέων επιχειρηματικών μοντέλων. Οι καταναλωτές μπορούν να επιλέξουν από μια ευρύτερη ποικιλία νέων πηγών. Η παραγωγή τοπικού περιεχομένου αυξάνεται επίσης γρήγορα χάρη στο διαδίκτυο.
• Το διαδίκτυο δημιουργεί επίσης ευκαιρίες και μειώνει τους φραγμούς εισόδου για νέους οργανισμούς μέσων ενημέρωσης ή ιδιώτες.

Ποιότητα, πρόσβαση και διαθεσιμότητα των πληροφοριών

• Μολονότι υπάρχει πληθώρα διαθέσιμων έργων, πηγών και απόψεων, η ποιότητα του υλικού θεωρείται κατώτερη σε σύγκριση με άλλες εποχές: οι πολίτες θεωρούν ότι το υλικό από ορισμένες μη παραδοσιακές πηγές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι λιγότερο αξιόπιστο, λιγότερο αυστηρά επιλεγμένο σε σύγκριση με τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης.
• Η αλλαγή των μοντέλων χρηματοδότησης αποτελεί σημαντική πρόκληση για την ποιοτική δημοσιογραφία. Η αντικατάσταση εκπαιδευμένων δημοσιογράφων από ελεύθερους επαγγελματίες που κοστίζουν λιγότερο είναι μία από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα η ποιοτική δημοσιογραφία.
• Η υπεύθυνη και αξιόπιστη δημοσιογραφία είναι καίριας σημασίας. Οι δημοσιογράφοι έχουν καθήκον να επαληθεύουν τις πληροφορίες που παρέχουν στο κοινό· η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης δεν μπορεί να υπονομεύεται από κατά προσέγγιση εκτιμήσεις ή από μη επιβεβαιωμένες ή μονόπλευρες μεροληπτικές πληροφορίες που υπονομεύουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης. Τα όρια μεταξύ της υπεύθυνης δημοσιογραφίας και των κατόχων κοινωνικών ιστολογίων/ανώνυμων παραγόντων είναι πλέον δυσδιάκριτα. Στο πλαίσιο αυτό, η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ υπογραμμίζει τον ρόλο της συντακτικής ευθύνης και της ευθύνης που φέρουν τόσο τα παραδοσιακά, όσο και τα νέα μέσα ενημέρωσης.
• Η ανάπτυξη της παιδείας στα μέσα επικοινωνίας είναι ζωτικής σημασίας για να μπορούν οι πολίτες να αξιολογούν με κριτικό πνεύμα και να αναλύουν τις πληροφορίες που παρέχουν τα μέσα ενημέρωσης. Με την ολοένα και μεγαλύτερη εξάπλωση των διαφορετικών μοντέλων ΜΜΕ, συμπεριλαμβανομένων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι καταναλωτές πρέπει να εκπαιδεύονται στα μέσα από πολύ μικρή ηλικία. Η Κοινοβουλευτική  Ομάδα του ΕΛΚ ζητεί από την Επιτροπή να εντείνει τις προσπάθειές της προς αυτήν την κατεύθυνση.
• Στο νέο ψηφιακό περιβάλλον, πρέπει να διευκολύνεται η πρόσβαση στις διάφορες διαδικτυακές υπηρεσίες.
• Οι δημοσιογράφοι χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο τα δεδομένα και τα διασταυρώνουν μέσω της δημοσιογραφίας δεδομένων, γεγονός το οποίο καταδεικνύει τις δυνατότητες των δεδομένων για το δημόσιο συμφέρον· όμως τα δεδομένα πρέπει να συνεχίσουν να αποτελούν μέσο επίτευξης σκοπών και ως εκ τούτου δεν απαλλάσσουν τους δημοσιογράφους από την υποχρέωση της ποιότητας και της επαλήθευσης κατά την εκμετάλλευση και την απαραίτητη ανάλυση των εν λόγω δεδομένων.

Νέα επιχειρηματικά μοντέλα σε ένα νέο τοπίο μέσων ενημέρωσης

• Οι νέες τεχνολογίες μετασχηματίζουν τα επιχειρηματικά μοντέλα των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης, με αποτέλεσμα πολλοί οργανισμοί στον τομέα αυτόν να πασχίζουν να επιβιώσουν οικονομικά. Η μετάβαση από το ένα επιχειρηματικό μοντέλο στο άλλο δεν πρέπει να πραγματοποιείται σε βάρος της πολυφωνίας, ενώ οι παράγοντες των παραδοσιακών και των νέων μέσων πρέπει να συνεχίσουν να ευημερούν και να συμμετέχουν.
• Στο διαδίκτυο, η διαφήμιση είναι όλο και πιο στοχευμένη και τα έσοδά της όλο και πιο εμπορεύσιμα, κυρίως προς όφελος των ψηφιακών μεσαζόντων, γεγονός που σημαίνει ότι οι υπηρεσίες των μέσων ενημέρωσης πρέπει να παρουσιάζουν νέες και καινοτόμες προσφορές· η ανάπτυξη νέων και ανταγωνιστικών τεχνικών διαφήμισης θα πρέπει να διασφαλιστεί.
• Η χρηματοδότηση των μέσων ενημέρωσης μέσω των πωλήσεων και μόνο καθίσταται όλο και πιο δύσκολη, καθώς παρατηρούνται νέες καταναλωτικές συνήθειες, αύξηση του ανταγωνισμού και δυσκολίες ως προς την επιβολή των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας (ΔΔΙ).
• Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ αναγνωρίζει ότι ο τομέας των μέσων ενημέρωσης –όπως οι εκδότες ή οι ραδιοτηλεοπτικοί φορείς– έχει επενδύσει πολύ σε νέα επιχειρηματικά μοντέλα, ώστε να παρέχεται στους πολίτες ευρύ φάσμα νέων, απόψεων και πληροφοριών τόσο σε έντυπη, όσο και σε ψηφιακή μορφή, όπως προσφορές επί πληρωμή, νέες τεχνικές διαφήμισης και ελκυστικές προσφορές μέσω δικτυακών τόπων, έξυπνων τηλεφώνων και εφαρμογών για tablet.

Θετικά μέτρα και δράσεις για την προώθηση της ελευθερίας και της πολυφωνίας των μέσων ενημέρωσης στην ψηφιακή εποχή

Διασφάλιση της χρηματοοικονομικής βιωσιμότητας και της διατηρησιμότητας: διαφημιστικά έσοδα, ΔΔΙ και ΦΠΑ

• Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ ανησυχεί ιδιαίτερα διότι η ανάπτυξη των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης απειλείται από ορισμένους κόμβους αναμετάδοσης ειδήσεων και μηχανές αναζήτησης που επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους χρησιμοποιώντας το περιεχόμενο των δικαιωμάτων των δικαιούχων, χωρίς να συμβάλλουν στην ανάπτυξή της και χωρίς να διασφαλίζουν τη δίκαιη αμοιβή των δημιουργών. Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ  τάσσεται υπέρ της αποσαφήνισης του νομικού καθεστώτος, του ρόλου και της ευθύνης αυτών των πλατφορμών και παρόχων περιεχομένου.
• Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ ζητεί μεγαλύτερη ευελιξία όσον αφορά τους κανόνες διαφήμισης, με πλήρη σεβασμό στην προστασία των καταναλωτών και των νέων.
• Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ θεωρεί ότι η εξασφάλιση της αποτελεσματικής επιβολής των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας είναι απαραίτητη για την προστασία του διαδικτυακού περιεχομένου.
• Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ επιθυμεί τη δημιουργία ενός συστήματος ΦΠΑ της ΕΕ για τις εφημερίδες και τα περιοδικά που δεν θα διακρίνει μεταξύ των φυσικών και των ψηφιακών μορφών, διασφαλίζοντας παράλληλα ότι οι τεχνολογικές εξελίξεις λαμβάνονται δεόντως υπόψη.

Υπεράσπιση της ελευθερίας και της πολυφωνίας των μέσων ενημέρωσης μέσω της ανεξάρτητης διακυβέρνησης των μέσων ενημέρωσης

• Η προστασία των ανεξάρτητων αρχών και η διασφάλιση της ισχυρής και ανεξάρτητης εποπτείας των οπτικοακουστικών μέσων κατά των αδικαιολόγητων κρατικών και εμπορικών επεμβάσεων έχουν ζωτική σημασία. Το κράτος, ιδίως, θα πρέπει να μεριμνά για την αμεροληψία. Στο πλαίσιο αυτό, η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ στηρίζει πλήρως την πρωτοβουλία του Επιτρόπου Oettinger για τη δημιουργία κοινών προτύπων της ΕΕ και ζητεί την ταχεία έγκρισή τους.
• Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ επικροτεί την επανεξέταση της οδηγίας για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων (οδηγία ΥΟΑΜ) ώστε να ληφθούν καλύτερα υπόψη οι τεχνολογικές αλλαγές σε ένα ρευστό περιβάλλον μέσων ενημέρωσης και να καλυφθούν όλες οι υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων, ανεξάρτητα από τον τρόπο μετάδοσης.
• Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ τονίζει τον αναντικατάστατο ρόλο των δημοσίων μέσων ενημέρωσης (δημόσιοι ραδιοτηλεοπτικοί οργανισμοί). Επειδή τα δημόσια μέσα δεν στηρίζονται οικονομικά σε ιδιωτικές πηγές, μπορούν να προσφέρουν ποιοτική και αμερόληπτη πληροφόρηση στο ευρύ κοινό. Είναι απαραίτητο να εξασφαλίζεται και να διατηρείται η ανεξαρτησία τους από πολιτικές παρεμβάσεις. Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ υπενθυμίζει ότι αποτελεί ευθύνη και καθήκον των εθνικών αρχών να εξασφαλίζουν την ισορροπία μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών μέσων ενημέρωσης, να τηρούν τις προϋποθέσεις για μέσα υψηλής ποιότητας και να εγγυώνται την πλήρη ανεξαρτησία των δημοσιογράφων και την προστασία των πηγών τους.
• Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ τονίζει ότι σε ορισμένα κράτη μέλη το τοπίο των μέσων ενημέρωσης είναι εξαιρετικά ασύμμετρο, γεγονός που αποτελεί σοβαρό μειονέκτημα για το κοινό.
• Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ ζητεί την ανάπτυξη συνεργασίας μεταξύ της ΕΕ και του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, και ιδίως για την ενίσχυση του ευρωπαϊκού παρατηρητηρίου του οπτικοακουστικού τομέα.

Δημιουργία ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς για τις υπηρεσίες των μέσων ενημέρωσης

• Η ανάπτυξη των διαδικτυακών/ψηφιακών δημοσιεύσεων αφορά όλους τους επιμέρους κλάδους του εκδοτικού τομέα, όπως βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά ή ακόμη και βάσεις δεδομένων, ωστόσο για να διευκολυνθεί η κατανάλωση των εν λόγω δημοσιεύσεων στην Ευρώπη πρέπει να βελτιωθεί η διαλειτουργικότητα, η φορητότητα και η διασυνοριακή διαθεσιμότητα. Αν τα θέματα αυτά επιλυθούν, η διασυνοριακή ανάπτυξη νεοφυών επιχειρήσεων στον τομέα των υπηρεσιών ΜΜΕ μπορεί να εμπλουτίσει το οικοσύστημα των εν λόγω υπηρεσιών και να δημιουργήσει ανάπτυξη και θέσεις απασχόλησης.
• Σύγκλιση των μέσων ενημέρωσης σημαίνει ότι τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των παραδοσιακών υπηρεσιών πρέπει να εναρμονιστούν με εκείνα των νέων παραγόντων ενώ η εναρμόνιση αυτή πρέπει να ληφθεί πλήρως υπόψη στην επανεξέταση της οδηγίας ΥΟΑΜ.
• Η Κοινοβουλευτική  Ομάδα του ΕΛΚ ζητεί να θεσπιστεί ελάχιστο σύνολο κοινών κανόνων της ΕΕ σε τομείς όπως η διαφήμιση, η προώθηση ευρωπαϊκών έργων και η προστασία των ανηλίκων.

Συγκέντρωση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης: προώθηση μεγαλύτερης διαφάνειας στην ιδιοκτησία των μέσων ενημέρωσης

• Η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΕΛΚ προειδοποιεί για την υπερβολική ρύθμιση των μέσων ενημέρωσης, καθώς έχει αποδειχθεί ότι το φαινόμενο αυτό είναι αντιπαραγωγικό και θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης.
• Η ιδιοκτησία των μέσων ενημέρωσης πρέπει, ωστόσο, να είναι διαφανής και να παρακολουθείται στενά από τις εθνικές ρυθμιστικές αρχές, δεδομένου του ρόλου της για τη διασφάλιση της πολυφωνίας στα μέσα ενημέρωσης.
• Ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στη διαφάνεια και στην κυριαρχία των τεχνολογικών πλατφορμών που ελέγχουν την πρόσβαση των χρηστών στο ψηφιακό περιεχόμενο. Η Ομάδα του EPP τονίζει τη σημασία της νομοθεσίας περί ανταγωνισμού της ΕΕ και υπογραμμίζει τη σημασία της διασφάλισης ισότιμων όρων ανταγωνισμού για τις επιχειρήσεις μέσω της άρσης των αγκυλώσεων.

Ελευθερία της έκφρασης και άλλα θεμελιώδη δικαιώματα: επίτευξη της σωστής ισορροπίας

• Ρητορική μίσους: παρατηρείται ανησυχητική αύξηση της ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο, ιδίως κατά της ελευθερίας του Τύπου και της ελευθερίας της έκφρασης, η οποία είναι σχεδόν πάντα ανώνυμη και δημιουργεί μια αίσθηση απειλής ή τρομάζει και στιγματίζει τα στοχευόμενα πρόσωπα ή τις ομάδες. Η ανησυχητική αυτή τάση δημιουργεί πολύ σοβαρές προκλήσεις όσον αφορά τη δίωξη ορισμένων εγκλημάτων, όπως η υποκίνηση και η πρόκληση της τρομοκρατίας, του ρατσισμού ή της βίας, συμπεριλαμβανομένου του εκφοβισμού στον κυβερνοχώρο. Η συνεργασία με τις διαδικτυακές πλατφόρμες πρέπει να αυξηθεί για να καταπολεμηθεί αυτή η ρητορική του μίσους, χωρίς να υπονομευθεί με κανέναν τρόπο το θεμελιώδες δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης.
• Τεκμήριο αθωότητας: η ερευνητική δημοσιογραφία αποτελεί σημαντικό εργαλείο στην κοινωνία μας για τη διαφανή και ποιοτική ενημέρωση των χρηστών. Στο δικαστικό ρεπορτάζ, η ορθότητα και η πληρότητα της έρευνας και η δημοσίευση των συναφών πληροφοριών είναι ακόμη πιο σημαντική και δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να προεξοφλείται το αποτέλεσμα των δικαστικών υποθέσεων. Το τεκμήριο αθωότητας είναι το θεμελιώδες δικαίωμα του κατηγορουμένου, το οποίο πρέπει επίσης να προστατευθεί από τα μέσα ενημέρωσης και τις δημοσιεύσεις κάθε μορφής, ιδίως στο διαδίκτυο.
• «Τρολάρισμα»: η ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο συνοδεύεται από μια νέα μορφή υβριδικού πολέμου που ονομάζεται «τρολάρισμα». Το επικίνδυνο αυτό εργαλείο χρησιμοποιείται για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης μέσω της δημοσίευσης προσβλητικών και φανταστικών πληροφοριών σε διαδικτυακά σχόλια που αφορούν θέματα τα οποία είναι πολύ ευαίσθητα για το κοινό στο οποίο απευθύνονται και επομένως μπορεί να έχει ισχυρό αρνητικό αντίκτυπο σε μεγάλο αριθμό ατόμων.
• Η ελευθερία του λόγου και της έκφρασης είναι ένα θεμελιώδες δικαίωμα που δεν πρέπει να χρησιμοποιείται καταχρηστικά προκειμένου να καλύπτει τις πρακτικές που αναφέρονται παραπάνω.